Monday, June 27, 2011

(11) 職人魂

西山鴻月先生
 
[あつこ] 日本では7月から全てのテレビ放送がデジタルになります。来年からデジタル放送を担うスカイツリーも634mに達し、東京の新しいランドマークとして注目を集めています。

先日、その足元にある向島に行ってきました。向島は芸者の街、花街、花柳界として有名なところです。今も路地に住居や店がひしめき合う下町情緒のあるところでした。

そんな店の間にひっそりと羽子板資料館があります。ここはもともと羽子板職人、西山鴻月氏の工房だったところですが、現在は氏の作品と氏が江戸時代の後期から明治時代に作られた羽子板コレクションが展示されています。
西山鴻月氏は15才で羽子板作りの職人に弟子入りし、90歳の今も現役で羽子板を作っています。

氏は羽子板の魅力を次のように語ってくれました。
「歌舞伎にしても舞にしても大きな舞台が必要でしょう。この羽子板1枚にその世界を全て表すことが出来る。そのためには歌舞伎も舞も知り尽くしてなきゃいけません。
でもね、歌舞伎のお話一つ丸ごと、自分の思うように羽子板に創りあげることが出来ます。この羽子板には他の人の手は一切入ってないんですよ」
役者や女性の顔から着物の柄まで全て自分でデザインし、自分で描くという氏ですが、そこには芸術家といった俗世から離れた雰囲気は全くありませんでした。

150年経っていると言う羽子板の役者の顔が今も鮮やかに残っていることに驚くと、氏は言いました。
「それが顔料の良さですよ。ですがね、何よりもお持ちになっていた方が大切にされていたんですね」
この言葉に、氏がいつも羽子板を手に取る人のことを思いながら、羽子板作りに取り組んでいることが伺えました。いつもお客様に感謝し、自分の仕事に誇りを持っている職人魂を感じます。

きらびやかな羽子板に囲まれ、一つの仕事に人生を賭けた人物の話を聞くことが出来た小さな資料館で過ごした時間はとても豊かな時間でした。

外に出ると雲がスカイツリーのお腹の辺りを覆っていました。新しいものが毎日生まれる東京ですが、何百年も続く手仕事をこの先の数百年へ伝えていこうとする人々もいる、これが江戸の粋というものかな、と感じた一時でした。

(11) Hagoita –stealing a glimpse into the world of Kabuki


A typical hagoita

[Grigoris] I have written elsewhere (and in all probability, I will write again and again) that one of my favorite places in Tokyo are the areas that used to be the city’s old downtown district, the ones the Japanese call shitamachi (下町) and that the heart of these areas was, for a multitude of reasons, the Buddhist temple Sensoji (浅草寺). According to a long tradition, the grounds of Sensoji host many events every year; these are not religious events and the reason they are held here is because of the temple’s position as a center of the area’s activity and because the temple has enough space to accommodate the tens of stands/improvised stores that operate during the events. This would be the right place to mention that these events are more often than not, bazaars for specific items or plants.

One of the most famous of these bazaars (although, come to think of it, they are all famous!) is the hagoita fair that takes place once a year in mid-December (17-19). The hagoita (羽子板) is an object that once had a certain functionality as a racket for the traditional game of hanetsuki (羽根突き, a Japanese version of badminton) but which, for the last 150 years, is being used mostly as a decoration (and, like many traditional Japanese objects) as a good luck charm. Although one can use its surface to depict various things, the most common themes come from the world of Kabuki theater –in essence, the hagoita (like the actors’ portraits in Ukiyo-e woodblock prints) are the predecessors of today’s publicity stills, a very important weapon in the arsenal of every popular actor.

What is of particular interest is the way the image is created and presented on the wooden base/racket. The artist/craftsman uses all kinds of materials like cotton, fabrics, paper etc. to create a portrait (most frequently, a bust) in relief and there are times were the details are very impressive. Also, because the roles and the faces that are depicted on the hagoita are well-known to everybody, the creators of the hagoita always try to remain true to the elements that characterize each role, including the make-up, the shades of the colors in the dresses, the objects that the character carries etc.

I won’t go into further details on the hagoita; I just wanted to mention a few things so you could know what it is that I’m talking about. Personally, though, I’d suggest to anyone visiting Tokyo to locate a shop selling hagoita (there are a few in the area I mentioned above –Asakusa, Ueno and surrounds), to see them from up close and to pay attention to their fascinating details. In my opinion, they are among the most beautiful and original traditional decorations; if nothing else, the craftsmanship involved (they are handmade from start to finish) makes them an excellent conversation piece while at the same time, since their themes come almost exclusively from the Kabuki, most people will find them really “classic” (especially the people who still feel that Japan is, basically, kimono and samurai).


One of the stalls at the Hagoita Ichi in Asakusa

Acknowledging the futility of the venture, I can’t but mention a few words about the fair itself, the Hagoita Ichi (羽子板市). As is usually the case, the experience of actually being in that particular place on these particular days goes far beyond the appreciation of the craftsmanship of the hagoita creators or the intention to buy one for himself or as a gift. Don’t get me wrong: it’s a bazaar, a commercial event and that is obvious from every voice and gesture of the people in the 50 or so stands that crowd the grounds around Sensoji. But, like I wrote in a previous post (“Asakusa?”) during the fair, the place feels different and loses the sense of the popular tourist destination; I obviously don’t know how things were during the Edo days but what you see in the Hagoita Ichi isn’t exactly today’s Tokyo either.

What makes things less tourist-y (although, like I said, not any less commercial; it is a bazaar after all) is that the Hagoita Ichi is for the Japanese themselves. Of course, if some foreign tourist happens to be there, it’s almost certain that he will get swept by the crowds and will probably leave the area with a hagoita in his luggage, but in truth the bazaar is for the Japanese and everything happens with no particular interest for tourists. All the calls from the vendors are in Japanese, there bargaining going on all the time (it’s strange but true: during these fairs, the Japanese bypass their usual dignified and collected self and they bargain wildly while at the same time resorting to theatrics like “You’re killing me!” “I’m closing the shop down and going home” etc.), while in many stands, each buy is accompanied by a quite noisy ritual involving shouts and hand-clapping for the benefit of the new client.

Interspersed among the hagoita shops/stands one can also find the ubiquitous in all Japanese gatherings that involve more than five people and last for more than ten minutes, food stalls. Bear in mind though that when I say “food” here, I mean fair food which, for me, is the most tasty stuff one can find in Japan; my apologies to all the gourmets who keep insisting about the merits of kaiseki (懐石) with its tens of tiny plates and the extremely sophisticated presentation that echoes the Japanese sensitivity to the changing of season but the fair/festival food (the closest thing the Japanese have to what Americans call “soul food”) is much tastier, equally well prepared (in its own way) and all the same truly Japanese.

I left that day with a full stomach and a hagoita in my backpack; it’s the one I have used to accompany the text you are reading. The person depicted is the main character from one of Kabuki’s most classic plays, Kamakura Gongorou Kagemasa (鎌倉権五郎景政) and the title of the play is Shibaraku (); but let’s not get too much into Kabuki this time. What I didn’t know that day was that after a few months, Atsuko would be lucky enough to meet in person one of the most interesting characters I spotted that day in the Hagoita Ichi. Dear, would you care to carry on?

[Atsuko] From July onwards, the Japanese television broadcasting system will convert to digital. And from the next year, the new digital signal will be broadcasted by the Sky Tree, a 634m high tower being built in the eastern part of Tokyo; this construction is already on its way to becoming one of the city’s landmarks and has grabbed the attention of the area’s visitors.

Recently, I visited an area near the spot where the Sky Tree is; the area is called Kojima and it was one of the entertainment districts of old Tokyo, with plenty of geisha houses and tea-shops (i.e. houses of assignation). Even today, you can feel a distinct old downtown atmosphere in that area (what we call “shitamachi”) with lots of small houses and meandering alleyways.

Lost among these narrow streets and alleys, there is a small museum dedicated to the hagoita (羽子板) an object that started out as a racket for the traditional badminton-like game called hanetsuki (羽根突き) but which nowadays is used as a decoration depicting actors and roles from the Kabuki theater. The place hosting the museum was for many years the workshop and home of the craftsman Nishiyama Kogetsu (西山 鴻月), a true master of the art of making hagoita; visitors can see the Nishiyama family collection of various hagoita created from the end of the Edo era and the beginning of the Meiji era until today.


Nishiyama Kogetsu

Nishiyama Kogetsu, started learning the art/craft of the hagoita when he was 15 years old; now he is 90 but he is still active and working in his field. Here’s what he had to say about the charm the hagoita still holds on him: “Although you need a big stage to present the Kabuki or the traditional Japanese dance, the hagoita allows you to catch a glimpse of these worlds. And that is the reason you cannot make a hagoita if you’re not very familiar with these arts. Since I know the whole history of Kabuki, I can imagine a scene from a play exactly as it is and I can recreate it from the beginning till the end with my own two hands”.

The whole “production”, from the design of each hagoita until the painting of the faces and the creation of the clothes is been done by him. And although he does everything by himself and he could easily be considered an artist he remains (contrary to the artistic stereotypes) very well grounded in the real world.

Seeing some of the old hagoita presented in the museum (some of them are more than 150 years old), I was surprised from how vibrant the colors in the actors’ faces still are. When I mentioned that to Mr. Nishiyama, he told me “It has to do with the quality of the colors they used back then. But also, it’s about how the hagoita have been treated by their owners”. This idea, being interested in how the client will handle your product, wanting to please him but on the same time, remaining proud for what you create, is a basic characteristic of these craftsmen, the ones we call in Japanese “shokunin” (職人). Talking with Mr. Nishiyama, one can indeed feel the shokunin spirit.

I spent a whole afternoon in that tiny museum, surrounded by wonderful hagoita and talking to a talented man who has dedicated his whole life in them. And I really feel that the time I spent in there was truly worthwhile.

When I left the place, the clouds had almost covered the Sky Tree. Seeing it, I thought that although there are new things being born every day in Tokyo, there is also always a need for things that were born hundreds of years ago and for the craftsmen who make them; this is what keeps the old arts still living. And for a brief moment, I felt that I understood what was the “iki of Edo”, the characteristic style and the esthetic of another era.   

(11) Χαγκοΐτα –μια κλεφτή ματιά στον κόσμο του Καμπούκι

Μια αρκετά χαρακτηριστική χαγκοΐτα
 
[Γρηγόρης] Έχω γράψει κι αλλού (και, πιθανότατα, θα ξαναγράψω) ότι ένα από τα πιο αγαπημένα μου μέρη στο Τόκιο είναι οι περιοχές που αποτελούσαν το παλιό κέντρο της πόλης, αυτό που στα Ιαπωνικά λέγεται «σιταμάτσι» (shitamachi/下町) και ότι η καρδιά της περιοχής αυτής ήταν, για διάφορους λόγους, ο βουδιστικός ναός Σενσότζι (Sensoji/浅草寺). Κατά παράδοση, στους χώρους του Σενσότζι γίνονται κάθε χρόνο διάφορες εκδηλώσεις (του είδους που στην Ελλάδα θα αποκαλούσαμε «πανηγύρια») οι οποίες, ωστόσο, δε σχετίζονται άμεσα με κάποια γιορτή του ίδιου του ναού αλλά φιλοξενούνται εκεί πρώτον ακριβώς λόγω της θέσης του ναού ως κέντρου δραστηριότητας της περιοχής και δεύτερον επειδή ο ναός διαθέτει αρκετό χώρο για να φιλοξενήσει τα αυτοσχέδια μαγαζιά/παράγκες που στήνονται. Νομίζω ότι θα πρέπει εδώ να επισημάνω ότι τα πανηγύρια αυτά έχουν σχεδόν πάντοτε εμπορικό χαρακτήρα, δηλαδή είναι εξειδικευμένα παζάρια για συγκεκριμένα αντικείμενα ή φυτά.

Ένα από τα πιο διάσημα τέτοια παζάρια (αν και εδώ που τα λέμε, όλα είναι διάσημα!) είναι αυτό των χαγκοΐτα που γίνεται κάθε χρόνο στα μέσα Δεκεμβρίου (17-19). Η χαγκοΐτα (hagoita/羽子板) είναι ένα αντικείμενο που κάποτε είχε πρακτική χρησιμότητα (ήταν ρακέτα για το παραδοσιακό παιχνίδι χανετσούκι (hanetsuki/羽根突き), μια ιαπωνική παραλλαγή του μπάντμιντον και που τα τελευταία 150 χρόνια χρησιμοποιείται κυρίως ως διακοσμητικό (και/ή γούρι, όπως πολλά ιαπωνικά παραδοσιακά αντικείμενα). Αν και στην επιφάνειά της μπορεί κανείς να απεικονίσει διάφορα πράγματα, τα συνηθέστερα θέματα προέρχονται από τον κόσμο του θεάτρου Καμπούκι –στην ουσία, όπως και τα αντίστοιχα πορτρέτα ηθοποιών στις ξυλοτυπίες Ουκίγιο-ε, πρόκειται για προγόνους των σημερινών publicity stills που αποτελούν σημαντικό κομμάτι του οπλοστασίου κάθε ηθοποιού.

Αυτό που είναι πολύ ενδιαφέρον, είναι ο τρόπος που παρουσιάζεται η εικόνα επάνω στην ξύλινη βάση-ρακέτα. Ο καλλιτέχνης/τεχνίτης, χρησιμοποιεί βαμβάκι, ύφασμα και χοντρό χαρτί ώστε να φτιάξει ένα ανάγλυφο πορτρέτο (συνήθως μπούστο) του ηθοποιού-χαρακτήρα και ορισμένες φορές οι λεπτομέρειες είναι πραγματικά εντυπωσιακές. Επειδή, δε, οι ρόλοι και τα πρόσωπα που απεικονίζονται είναι πολύ γνωστά σε όλους, οι δημιουργοί των χαγκοΐτα προσπαθούν πάντα να παραμείνουν όσο πιο πιστοί γίνεται στα στοιχεία που χαρακτηρίζουν καθέναν, στοιχεία όπως το μακιγιάζ, οι αποχρώσεις των κοστουμιών, τα αντικείμενα που κρατάει ο χαρακτήρας κ.λπ.

Αυτά τα ολίγα εγκυκλοπαιδικά περί χαγκοΐτα, ώστε να ξέρουμε για τι μιλάμε. Προσωπικά θα πρότεινα σε όποιον έρθει στο Τόκιο να ψάξει να βρει κάποιο κατάστημα που πουλάει χαγκοΐτα (υπάρχουν αρκετά στην περιοχή που ανέφερα πιο πάνω –Ασακούσα, Ουένο κ.λπ.) να τις δει από κοντά και να περιεργαστεί τις λεπτομέρειές τους. Πρόκειται για ένα από τα πιο ωραία και πρωτότυπα παραδοσιακά διακοσμητικά αντικείμενα –και μόνο η δουλειά που έχουν επάνω τους (φτιάχνονται εξ ολοκλήρου στο χέρι) τις κάνει, αν μη τι άλλο, πολύ καλό conversation piece, ενώ επειδή η θεματολογία τους είναι, όπως είπα παραπάνω, βασικά από το Καμπούκι, τους δίνει και μια πολύ «κλασσική» χροιά (για όσους αισθάνονται ότι η Ιαπωνία είναι βασικά κιμονό και σαμουράι).

Ένα από τα αυτοσχέδια μαγαζιά στο Χαγκοΐτα Ίτσι της Ασακούσα

Αναγνωρίζοντας τη ματαιότητα του εγχειρήματος, δεν μπορώ παρά να αναφερθώ λίγο και στο ίδιο το πανηγύρι, το Χαγκοΐτα Ίτσι (Hagoita Ichi/羽子板市). Όπως συνήθως συμβαίνει, η εμπειρία να βρεθεί κανείς στο συγκεκριμένο μέρος τις συγκεκριμένες μέρες, πάει πέρα από το να εκτιμήσει απλώς την τέχνη της δημιουργίας μιας χαγκοΐτα και να αγοράσει μια για τον εαυτό του ή για δώρο. Μην παρεξηγηθώ, πρόκειται σαφώς για ένα παζάρι και αυτό είναι σαφές από κάθε φωνή ή χειρονομία των ανθρώπων στα περίπου 50 αυτοσχέδια μαγαζιά που κατακλύζουν τους χώρους γύρω από το Σενσότζι. ‘Όμως, όπως έγραφα και στο κείμενο περί πυροτεχνημάτων («Ασακούσα;») τις ημέρες του παζαριού, ο χώρος αποκτάει έναν άλλο αέρα και χάνει την αίσθηση του δημοφιλούς τουριστικού προορισμού· προφανώς δεν ξέρω πώς ήταν τα πράγματα την περίοδο του Έντο, όμως αυτό που βλέπει κανείς στο Χαγκοΐτα Ίτσι δεν είναι ούτε ακριβώς σημερινό Τόκιο.

Αυτό που κάνει τα πράγματα λιγότερο τουριστικά (αν και όπως είπα, σε καμία περίπτωση λιγότερο εμπορικά –σε τελική ανάλυση, πρόκειται για παζάρι) είναι ότι το Χαγκοΐτα Ίτσι αφορά βασικά τους ίδιους τους Ιάπωνες. Βεβαίως αν κάποιος ξένος τουρίστας βρεθεί εκεί τις συγκεκριμένες μέρες, είναι βέβαιο ότι θα συμπαρασυρθεί στο παιχνίδι και μάλλον θα φύγει με μια χαγκοΐτα στις αποσκευές του, όμως το παζάρι φτιάχνεται για τους ίδιους τους Ιάπωνες και άρα τα πάντα γίνονται χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους τουρίστες. Όλες οι προσκλήσεις από τους κράχτες είναι στα Ιαπωνικά, το παζάρεμα πάει κι έρχεται (ναι, παραδόξως σ’ αυτά τα πανηγύρια, οι Ιάπωνες παρακάμπτουν τον κλασσικό αξιοπρεπή και συγκροτημένο εαυτό τους και επιδίδονται σε άγριες διαπραγματεύσεις οι οποίες συνοδεύονται από τους γνωστούς στη Μέση Ανατολή θεατρινισμούς του τύπου «Με σκοτώνεις!», «Θα το κλείσω και θα πάω σπίτι μου» κ.λπ.) ενώ σε πολλά από τα μαγαζιά, κάθε αγορά συνοδεύεται και από ένα λίαν φωνακλάδικο τελετουργικό ευχαριστίας του πελάτη με φωνές και παλαμάκια.

Διάσπαρτες ανάμεσα στα μαγαζιά που πουλάνε τις χαγκοΐτα, βρίσκει κανείς τις πανταχού παρούσες σε κάθε ιαπωνική συνάθροιση μεγαλύτερη των δέκα λεπτών και των πέντε ανθρώπων, παράγκες με φαγητό. Αλλά όταν λέμε «φαγητό» εννοούμε πανηγυρτζίδικο φαγητό το οποίο, κατά την γνώμη μου είναι ό,τι πιο νόστιμο μπορεί να φάει κανείς στην Ιαπωνία –με το συμπάθιο προς τους διάφορους γκουρμέ που κόπτονται για την εκλέπτυνση του καϊσέκι (kaiseki/懐石) με τα δεκάδες μικροσκοπικά πιατάκια και την υψηλή αισθητική παρουσίαση, που αντικατοπτρίζει την ευαισθησία των Ιαπώνων στις αλλαγές των εποχών, το φαγητό των παζαριών και των πανηγυριών (ό,τι κοντινότερο έχει η Ιαπωνία σ’ αυτό που οι Αμερικανοί αποκαλούν «soul food») είναι πολύ πιο εύγευστο, εξίσου προσεγμένο (με τον δικό του τρόπο) και εξίσου αυθεντικά ιαπωνικό.

Έφυγα εκείνη την ημέρα με το στομάχι γεμάτο και με μια χαγκοΐτα στον σάκο μου –είναι αυτή που συνοδεύει φωτογραφικά το κείμενο που διαβάζετε. Απεικονίζει τον ήρωα ενός από τα πιο κλασσικά έργα του Καμπούκι, τον Καμακούρα Γονγκορό Καγκεμάσα (Kamakura Gongorou Kagemasa/鎌倉権五郎景政). Το έργο είναι το «Σιμπαράκου» (Shibaraku/暫) –όμως για το Καμπούκι θα μιλήσουμε κάποια άλλη φορά (φορές, μάλλον). Εκείνο που δεν ήξερα, ήταν ότι μερικούς μήνες μετά, η Άτσουκο θα είχε την τύχη να γνωρίσει από κοντά μια από τις πιο ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες που είδα εκείνη την ημέρα στο Χαγκοΐτα Ίτσι. Θέλεις να συνεχίσεις, αγαπητή μου;

[Άτσουκο] Από τον Ιούλιο, όλο το σύστημα μετάδοσης της ιαπωνικής τηλεόρασης μετατρέπεται σε ψηφιακό. Και από τον επόμενο χρόνο, η ψηφιακή αυτή μετάδοση θα γίνεται από τον καινούριο πύργο, ύψους 634 μέτρων, που χτίζεται στο Τόκιο, το Sky Tree –μια κατασκευή που σίγουρα θα εξελιχθεί στο πιο καινούριο σήμα κατατεθέν της πόλης και που ήδη έχει γίνει πόλος ενδιαφέροντος για τους επισκέπτες της περιοχής.

Πρόσφατα, πήγα μια βόλτα στην περιοχή Κοτζίμα, μια περιοχή κοντά στο Sky Tree και κάποτε διάσημη για τις γκέισα που ζούσαν και δούλευαν εκεί, μια ακόμα γειτονιά με «κόκκινα φανάρια» από τις πολλές που υπήρχαν στο Τόκιο. Ακόμα και σήμερα, είναι μια περιοχή που αποπνέει τον αέρα του παλιού κέντρου (αυτού που λέγεται «σιταμάτσι») με πολλά μικρά σοκάκια γεμάτα σπίτια και μαγαζιά.

Κάπου μέσα στα σοκάκια αυτά, μπορεί κανείς να βρει ένα μικρό μουσείο αφιερωμένο στις χαγκοΐτα (hagoita/羽子板), ένα αντικείμενο που ξεκίνησε σαν ρακέτα για το παιχνίδι χανετσούκι (hanetsuki/羽根突き), μια ιαπωνική παραλλαγή του μπάντμιντον αλλά που πλέον χρησιμοποιείται σαν διακοσμητικό και συνήθως απεικονίζει πρόσωπα ή ρόλους από το θέατρο Καμπούκι. Ο χώρος που σήμερα είναι το μουσείο, υπήρξε για πολλά χρόνια το εργαστήριο και το σπίτι του τεχνίτη-καλλιτέχνη Νισιγιάμα Κογκέτσου (西山 鴻月), ενός πραγματικού μετρ της χαγκοΐτα· σήμερα, φιλοξενεί (και παρουσιάζει) τη συλλογή της οικογένειας από διάφορες χαγκοΐτα φτιαγμένες από τα τέλη της περιόδου Έντο και τις αρχές της περιόδου Μέιτζι μέχρι τις μέρες μας.

Ο Νισιγιάμα Κογκέτσου

Ο Νισιγιάμα Κογκέτσου ξεκίνησε να μαθαίνει την τέχνη της κατασκευής χαγκοΐτα όταν ήταν 15 ετών –τώρα πια είναι 90, όμως εξακολουθεί να είναι δραστήριος και να εργάζεται. Να τι λέει ο ίδιος για τη γοητεία που ακόμα ασκούν επάνω του οι χαγκοΐτα: «Παρόλο που το Καμπούκι και ο παραδοσιακός ιαπωνικός χορός απαιτούν μια μεγάλη σκηνή για να παρουσιαστούν, η χαγκοΐτα επιτρέπει σ’ αυτόν που τη βλέπει να ρίξει μια ματιά στον κόσμο τους. Γι αυτό το λόγο, δεν μπορεί κανείς να φτιάξει μια χαγκοΐτα αν δεν γνωρίζει καλά τον κόσμο αυτόν. Ξέροντας όλη την ιστορία του Καμπούκι, μπορώ να φανταστώ μια σκηνή από ένα έργο όπως ακριβώς είναι και να τη φτιάξω από την αρχή μέχρι το τέλος με τα χέρια μου».

Όλη η δουλειά που χρειάζεται για να φτιαχτεί μια χαγκοΐτα, από τον σχεδιασμό μέχρι το ζωγράφισμα των προσώπων και μέχρι την κατασκευή των ρούχων γίνεται από τον ίδιο. Και παρόλο που κάνει όλα αυτά τα πράγματα και δίκαια θα μπορούσε να τον θεωρήσει κανείς καλλιτέχνη, παραμένει (αντίθετα με το στερεότυπο των καλλιτεχνών) γειωμένος στον πραγματικό κόσμο.

Βλέποντας κάποιες από τις παλιές χαγκοΐτα που υπάρχουν στο μουσείο (μερικές έχουν ηλικία 150 χρόνων και παραπάνω), εντυπωσιάστηκα από το πόσο ζωντανά ήταν τα πρόσωπα των ηθοποιών που απεικόνιζαν. Όταν το είπα στον κ. Νισιγιάμα, εκείνος μου απάντησε: «Έχει να κάνει με την ποιότητα των χρωμάτων. Όμως, ακόμα περισσότερο, αυτό που έχει σημασία για να διατηρηθούν είναι το πώς τις μεταχειρίζεται κανείς». Αυτή η ιδέα, το να σε ενδιαφέρει πώς θα συμπεριφερθεί ο πελάτης στο έργο σου, το να θέλεις να τον ευχαριστήσεις αλλά παράλληλα να διατηρείς μια περηφάνια γι αυτό που φτιάχνεις, είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτών των τεχνιτών, αυτών που στα Ιαπωνικά λέμε «σόκουνιν» (shokunin/職人). Και ο κ. Νισιγιάμα σίγουρα έχει το πνεύμα των σόκουνιν.

Στο μικροσκοπικό αυτό μουσείο, περιτριγυρισμένη από υπέροχες χαγκοΐτα και συζητώντας με έναν ταλαντούχο άνθρωπο που έχει αφιερώσει όλη του τη ζωή σ’ αυτές, πέρασα ένα ολόκληρο απόγευμα. Και αισθάνομαι ότι ο χρόνος που πέρασα άξιζε πραγματικά τον κόπο.

Όταν βγήκα έξω, τα σύννεφα είχαν καλύψει το Sky Tree ως τη μέση του. Βλέποντάς το, σκέφτηκα ότι στο Τόκιο γεννιούνται καθημερινά καινούρια πράγματα, όμως πάντα υπάρχει η ανάγκη και για πράγματα που γεννήθηκαν πριν από εκατοντάδες χρόνια και για τους τεχνίτες που θα τα φτιάχνουν, κρατώντας έτσι ζωντανές τις παλιές τέχνες. Και για μια στιγμή, αισθάνθηκα ότι κατάλαβα τι ήταν το «ίκι του Έντο», το χαρακτηριστικό στιλ και η αισθητική μιας άλλης εποχής.